مرتضی محجوبی

مرتضی محجوبی، (۱۲۷۸ تهران – ۱ فروردین ۱۳۴۴ نوازنده پیانو ایرانی است و یکی از بنیان گذاران موسیقی ملی ایران به شمار می‌رود. او سال‌ها تکنواز پیانو در برنامه گلهای رنگارنگ بود. مرتضی محجوبی در محافل هنری ایران به نام مرتضی خان و یا مرتضی خان محجوبی معروف است.
مرتضی محجوبی فرزند عباسعلی، معروف به ناظر، سال ۱۲۷۸ در تهران متولد شد. بودن پیانو در منزلشان و آشنایی مادرش فخرالسادات با آن، وی را به سوی این ساز کشاند.
او برای تعلیم موسیقی به حسن خان هنگ آفرین معروف به حسین خان سپرده شد. در ده سالگی هنگام کنسرت عده‌ای از هنرمندان در سالن سینما فارووس، آواز عارف قزوینی را با پیانو همراهی کرد. مرتضی به زودی سرآمد نوازندگان پیانو در زمان خود شد.

هنگ آفرین از تحصیل کردگان موزیک نظام بود و در عین آشنایی به مبانی موسیقی غرب، نزد میرزا عبدالله و دیگر اساتید ردیفها را کار کرده بود و از بهترین نوازندگان سه تار بود. محمود مفخم الممالک نیز که قبلا در تار شاگرد میرزا حسینقلی بود از برجسته ترین نوازندگان دوره خود به شمار می رفت. شیوه تعلیم این دو استاد، به روش قدما بود. مرتضی خان نزد هنگ آفرین ، معلومات ردیفی خود را تکمیل می کرد. در ضمن نزد حاجی خان ضرب گیر (عین الدوله) به فراگرفتن تنبک و اصول و تصانیف می پرداخت و قوت و مایه سازش در نواختن ضربی ها  حاصل آن ایام است. منزل آنان محل تجمع اساتید و موسیقیدانان معروف بود و به خصوص میرزا حسین خان اسماعیل زاده نوازنده استاد کمانچه که در همسایگی آنان منزل داشت، از محضر پربار خود، مرتضی را بهره می بخشید. مرتضی خان دارای استعداد و توانایی غیر عادی در نواختن پیانو بود. اساتید زبده ،کار فراوان و محیط خانوادگی مناسب بر این استعداد علاوه شد و از او نوازنده ای اعجوبه ساخت. هنوز کمتر از ده سال داشت که در محافل رجال و اعیان کنسرت می داد و مورد تشویق واقع می شد.

مرتضی محجوبی – مجله پیانول

به همراه برادرش شادروان رضا محجوبی در کافه پدرش واقع در لاله زار که محل تجمع اعیان و منور الفکرهای آن زمان بود پیانو می نواخت. شهرت وی به جایی رسید که در ده سالگی به همراه حاجی خان، مفخم الممالک، شکر الله خان قهرمانی و برادرش رضا محجوبی (نوازنده ویولن)، در تالار سینمایی فاروس لاله زار همراه با آواز عارف قزوینی کنسرتی داد. کسانی که در روحیه و زندگی عارف و به خصوص سختگیری و مشکل پسندی او وارد هستند می دانند که پذیرفتن این طفل کوچک به عنوان همراهی کننده آواز در کنسرت عارف چقدر مهم بوده است. در دوازده سالگی، او نوازنده ای شناخته شده بود که به اتمام دوره ردیف عالی موفق شده و معلم خصوصی فرزندان بسیاری از رجال مملکتی آن ادوار بود.

زندگی او نیز سیر و روندی غیر عادی داشت. در سیزده سالگی متکفل زندگی خود و خانواده 14 نفری اش شد و آنها را اداره می کرد و با اساتیدی چون درویش خان ، حسین  طاهر زاده ، حاجی خان و حسین خان اسماعیل زاده کنسرت می داد. در بیست سالگی ازدواج کرد و در این سال ها برای پر کردن صفحه به بیروت، شام و حلب سفر کرد. از این سفرهای متعدد حدود 100 صفحه پر شد که اکنون تعدادی از آنها در دسترس است. اکثر این صفحات همراه ویولون ابوالحسن صبا ، حسین خان یاحقی و طاطایی، تار مرتضی نی داود و ارسلان در گاهی و عبدالحسین شهنازی و ضرب آقا رضا خان روانبخش است. او با صدای اشخاصی چون جلال تاج اصفهانی ، ملوک ضرابی ، قمرالملوک وزیری ، ملکه حکمت شعار (با نام مستعار م – ب) ، ادیب خونساری و بدیع زاده و دیگران صفحه را پر کرده است که آثار دلنشینی هستند و هنوز بعد از مدتها که به گوش می رسد، تازگی خود را از دست نداده اند. دو صفحه تکنوازی وی در “شور” و “افشاری” نیز باقی مانده است که نمونه عالی و والایی است از دوران اوج قدرت وی. زندگی او از راه تدریس و تعلیم پیانو می گذشت و در نواختن این ساز چنان بود که در بین گذشتگان، معاصران و آیندگان نیز همتا و رقیبی نیافت.

در سال 1319 هنگام تاسیس اداره رادیو به این سازمان وارد شد و تا آخر عمر در آنجا زندگی می کرد و بیشتر خود به تنهایی می نواخت. مدتی سرپرست برنامه موسیقی رادیو و چندی هم محاسب امور مالی در این مشاغل دوام نیاورد. از سال 1334 با شروع برنامه گلها، وارد آن شد و از ستون های اصلی و ثابت آن برنامه به شمار می رفت. وی به تنهایی و با دیگران نوازندگی می کرد و آهنگ می ساخت. بیش از نیمی از نوارهای رادیو در آن سالها آثاری از پنجه سحر آمیز او را با خود دارند و یادگار هنر وی به شمار می روند. تصانیف وی نیز با ارکستر گلها در همان سالها اجرا شد که تمامی آنها هنوز شهرت دارند و از خاطر نمی روند. آثار وی را مرحوم غلامحسین بنان، مرضیه، حسین قوامی و خوانندگانی دیگر اجرا کرده اند ولی بهترین اجرا گر آثار مرتضی خان، بنان است که بسیار مورد علاقه و احترام وی بود. در رادیو به همراه نوازندگانی چون : ابوالحسن صبا ، حسین خان یاحقی ، علی تجویدی ، حبیب الله بدیعی ، حسین تهرانی ، لطف الله مجد ، فرهنگ شریف ، جلیل شهناز ، حسینعلی وزیری تبار ، حسن کسایی ، احمد عبادی ، پرویز یاحقی ، رضا ورزنده ، مهدی خالدی  و … همکاری داشته است.

او جز ء معدود نوازندگان و سازندگان رادیو بود که به خاطر وظیفه اداری و انتفاع مادی آهنگ نمی ساخت و در حقیقت تابع ذوق و دل خویش بود. پس از مرگ او ، صندوق حاوی دست نوشته های بسیار و آهنگ هایش (که پخش و اجرا نشده بودند) در اثر بی مبالاتی از بین رفت و نابود شد. رهی معیری به خط موسیقی او بسیار آشنا بود و قرار بود که او باقی مانده این آثار را به خط موسیقی بین المللی برگرداند که بیماری اجل مهلتش نداد. مرتضی خان ، نوازنده نابغه و حساس که با آثار خود ، جایی مهم در موسیقی ایران برای خود دارد ، در تنهایی و قدر نشناسی در گذشت. دیگر همچون او نیامده است و این که بیاید یانه جای شک است.

اهمیت کار محجوبی، در این است که با سازی کاملاً اروپایی، موسیقی ایرانی را به خوبی می‌نواخت. این نحوه نوازدگی خاص خود او بود و دقیقاً تأثیر یک ساز صد در صد اصیل و سنتی را در شنونده باقی می‌گذارد. بدین ترتیب محجوبی یکی از پایه گذاران موسیقی ملی ایران به حساب می‌آید.

وی علاوه بر نوازندگی، چندین تصنیف و پیش درآمد و رنگ نیز تصنیف کرده‌است. تصنیف‌هایش پلی است میان تصنیف‌های عارف قزوینی و علی اکبر شیدا و تصنیف‌های زمانه‌اش. در کارش آثار قدما را مد نظر داشت ولی اثر خود را به صورتی جامع‌تر ارائه می‌داد. در این زمینه کافی است به تصنیف معروف او با مطلع «من از روز ازل دیوانه بودم» که با صدای غلامحسین بنان خوانده شده اشاره کرد. لازم به ذکر است که مصرع اول شعر «من از روز ازل دیوانه بودم» را خود مرتضی خان محجوبی سروده و باقی شعر از رهی معیری است.

مرتضی محجوبی نت نمی‌دانست، ولی برای خود نتی اختراع کرده بود که بی‌شباهت به خط سیاق نبود (خط سیاق علاماتی است در قدیم برای ثبت کردن وزن اجناس یا ارقام پول به کار می‌بردند. در این باره پرویز یاحقی به شاپور بهروزی گفته‌است: «آهنگی در دستگاه شور ساخته بودم، به نام «ای امید دل من کجایی» که از گلهای رنگارنگ ۱۷۲ پخش شد. هنگامی که به همه اعضای ارکستر نت این تصنیف را برای اجرا دادم مرتضی محجوبی از من خواست، آهنگ تصنیف را با ویولون بنوازم و او آن را با علایم ویژه خود پشت قوطی سیگار همای خود نوشت و عجب این بود که این آهنگ را همان مرتبه اول از همه اعضای ارکستر بهتر و درست‌تر نواخت.
او را در نوازندگی پیانو، یک نابغه دانسته‌اند چراکه با وجود این که کوک کردن پیانو مدت زمانی وقت می‌گیرد ولی مرتضی خان به هر پیانویی در هر محفلی می‌رسید در یک چشم بهم زدن آن را کوک می‌کرد و سپس شروع به نواختن می‌کرد. وی از جمله نخستین نوازندگانی بود که به دعوت کمیسیون موسیقی رادیو در هنگام افتتاح رادیو به جمع نوازندگان پیوست و به سرپرستی دسته دوم ارکستر رادیو منصوب شد. مرتضی خان سال‌ها تکنواز پیانو در برنامه گل‌ها بود.

منصور یاحقی در این زمینه می گوید: تمام ساز ها را که من گوش می کردم،آن جور که باید میزان کوک باشند متاسفانه کوک نیستند. فقط یک نفر را دیدم که استاد بزرگی بود در موسیقی ایران، آن هم آقای مرتضی محجوبی بود که در کوک قیامت بود،یعنی از نظر سلفژ و صدا شناسی وقتی پیانو را کوک می کرد، برای تمام موزیسین ها درس بود.

پیانوی مرتضی محجوبی همراه با آواز بنان از نمونه‌های عالی موسیقی آوازی ایران است، زیرا صدای غلامحسین بنان دارای حالت و کیفیتی خاص بود که پیانوی مرتضی خان نیز همان حال و هوا را داشت به ویژه اگر اشعار آواز هم از رهی معیری می‌بود.
فریدون مشیری شعری در این باره سروده‌است:
یاد باد آن همدلی، آن همدمی، آن همرهی
ســـاز محــجـوبی و آواز بنـــان، شـعر رهی
غلامحسین بنان از وی به نام «مرتضی پیانو» یاد می‌کند و در پاسخ گزارشگر، مرتضی محجوبی را بهترین نوازنده موسیقی ایران می‌نامد.
روح الله خالقی در این زمینه می‌گوید: «وی نوازنده منحصر به فردی است که آوازها و نغمات ایرانی را به روش مطلوب و با شیوه دلپسند در روی پیانو می‌زند. وقتی نوای سازش از بلندگوی رادیو شنیده می‌شود، بی اختیار همه شیفتگان موسیقی ایرانی را مجذوب می‌کند.
مرتضی محجوبی بیست تصنیف برای برنامه گل‌ها ساخته‌است که آن‌ها را می‌توان از بهترین و زیباترین و دلکش‌ترین تصنیفهای خالص ایرانی دانست. شعر بیشتر ترانه‌های مرتضی محجوبی را رهی معیری سروده‌است.

برخی از آثار مرتضی محجوبی:
1: ترانه‌ای به نام اشک و آه در آواز ابوعطا با شعر رهی معیری،«دارم غم جانکاهی، شب‌های سیاهی دور از رخ ماهی»
2: ترانه‌ای به نام کاروان در آواز دشتی با شعر رهی معیری، «همه شب نالم چون نی، که غمی دارم»
3: ترانه‌ای به نام از روز ازل در دستگاه سه گاه با شعر رهی معیری، «من از روز ازل دیوانه بودم»
4: ترانه‌ای به نام نوای نی در آواز دشتی با شعر رهی معیری، «چنانم بانگ نی، آتش بر جان زد»
5: ترانه‌ای به نام بزم گدا در آواز افشاری با شعر اسماعیل نواب صفا، «دیشب که تو در خانه ما آمده بودی»
6: ترانه‌ای به نام من بیدل ساقی در دستگاه سه گاه با شعر رهی معیری، «من بیدل ساقی به نگاهی مستم»
7: ترانه‌ای به نام امشب در آواز افشاری با شعر موید ثابتی، «جانا نداری خبر از حال ما امشب»
8: ترانه‌ای به نام چه شب‌ها در آواز دشتی با شعر اسماعیل نواب صفا، «چه شب‌ها، چه شب‌ها که از هجرت نخفتم»
9: ترانه‌ای به نام هجران در دستگاه سه گاه با شعر اسماعیل نواب صفا، «گفتم با تو شبی را به سر آرم نشد»
تمام آثار بالا با صدای غلامحسین بنان سروده شده‌اند.
مرتضی خان محجوبی اول فروردین ماه ۱۳۴۴ در سن ۶۵ سالگی در گذشت. پیکر وی در گورستان ظهیرالدوله به خاک سپرده شد. بنابر وصیت وی، اکبر گلپایگانی پس از خاکسپاری بر مزارش آواز خواند.

Save

+6